Een neerslagtekort en drinkwater: vijf vragen

4 oktober 2023

Tijdens droge, warme zomers komt de term neerslagtekort vaak voorbij. Wat is een neerslagtekort precies? Hoe wordt het berekend? En welke gevolgen heeft het voor drinkwaterbedrijven en de natuur?

1. Wat is een neerslagtekort?

Een neerslagtekort houdt in dat er in een bepaalde periode meer water verdampt dan dat er neerslag valt. Het belangrijkste gevolg daarvan is dat de grond uitdroogt en het grondwaterpeil daalt. Daarnaast zorgt een tekort aan neerslag voor lagere waterstanden in sloten en beken en lagere afvoer van rivierwater, waardoor de concentraties verontreinigingen toenemen.

Vanwege de hoge temperaturen en lage hoeveelheid regen is het neerslagtekort in de zomermaanden het grootst. In de wintermaanden is precies het tegenovergestelde het geval en is er dus sprake van een neerslagoverschot. Die cyclus herhaalt zich elk jaar. Een neerslagtekort in de zomer is dus vrij normaal. In gebieden met veel vegetatie is het neerslagtekort vaak extra groot, doordat planten en bomen met hun wortels veel grondwater onttrekken, dat vervolgens via bladeren verdampt. Ook windkracht en zonnesterkte hebben invloed op de verdamping.

2. Wat is is de stand van zaken nu in Nederland?

Op dit moment is er geen neerslagtekort in Nederland. 2023 was zelfs het natste jaar ooit gemeten. Eind september 2023 was neerslagtekort in Nederland gemiddeld nog 133 millimeter. Dat was de laatste dag dat het KNMI rapporteerde over het neerslagtekort. Vanaf 1 april 2024 worden er weer actuele cijfers gepubliceerd.

In Nederland valt jaarlijks zo’n 850 millimeter neerslag. Niet op elke plek en in elke periode valt evenveel, waardoor het neerslagtekort per regio en per maand erg kan verschillen. In droge maanden ligt het landelijk gemiddelde vaak tussen de 100 en 200 millimeter. In jaren met extreem warme en droge zomers, zoals 1976, 2018 en 2022, liep het landelijk neerslagtekort op tot 250 millimeter of hoger. Op sommige plekken in Oost-Nederland lag het tekort zelfs op tot 400 millimeter. Om dat aan te vullen moet in de herfst en winter evenveel regen vallen als normaal in een heel jaar, maar dat gebeurt lang niet altijd.

3. Welke problemen levert een neerslagtekort op?

Een tekort aan neerslag is vooral een probleem op hogere zandgronden, die zich grotendeels in het oosten, noordoosten en zuiden van Nederland bevinden. Grondwaterstanden blijven laag, doordat beken zijn drooggevallen en er nauwelijks water de bodem indaalt. Omdat op hoge gronden geen water kan worden aangevoerd via rivieren of kanalen, zijn de gebieden dus hoofdzakelijk afhankelijk van neerslag. Het uitblijven van neerslag heeft voornamelijk gevolgen voor landbouw en natuur: er ontstaan problemen met dijken, oogsten verdrogen en flora en fauna lijdt – soms zelfs onherstelbare – schade. Landbouwbedrijven schakelen bij lage slootwaterstanden vaak over op drinkwater, waardoor het drinkwaterverbruik in een gebied in korte tijd flink kan toenemen.

4. Welke invloed heeft een neerslagtekort op de drinkwatervoorziening?

Drinkwaterbedrijven merken op verschillende manieren de gevolgen van droogte, met name aan de gebruikerskant. De watervraag neemt behoorlijk toe, onder meer doordat mensen hun tuintjes gaan besproeien. Toch heeft het uitblijven van regen niet direct gevolgen voor de drinkwatervoorziening. Grondwaterbedrijven halen water namelijk van grote diepte. Dat water doet er tientallen jaren over om op die plek te komen. Een tekort aan neerslag over een lange periode heeft dus pas vele jaren later invloed op de grondwatervoorraden die drinkwaterbedrijven gebruiken.

Oppervlaktewaterbedrijven zijn vooral afhankelijk van rivieren. Het ontbreken van neerslag kan zorgen voor lagere afvoer van rivierwater, waardoor concentraties verontreinigingen en verzilting toenemen. Dat kan ertoe leiden dat bepaalde innamepunten tijdelijk niet bruikbaar zijn, maar gezien de grote beschikbaarheid aan oppervlaktewater komt de levering van drinkwater in de regel niet in gevaar. Toch nemen verschillende drinkwaterbedrijven maatregelen om toekomstige problemen door toenemende hitte en droogte te voorkomen, zoals het zoeken naar Aanvullende Strategische Voorraden of het verplaatsen van innamepunten.

Wanneer het in korte tijd ineens hard regent, stroomt veel water richting rivieren en zee

5. Hoe kan een neerslagtekort worden verholpen?

In de eerste plaats natuurlijk door de regen zelf, maar daar hebben we als mens niet direct invloed op. Bovendien heeft niet alle neerslag direct invloed op de grondwaterstand. Wanneer het in een korte tijd ineens hard gaat regenen, stroomt veel water – al dan niet via het riool – richting rivieren en uiteindelijk de zee. Betrokken partijen, zoals waterschappen en Rijkswaterstaat, proberen daarom met verschillende ingrepen grondwatertekorten zoveel mogelijk te beperken.

In gebieden die kampen met een extreem neerslagtekort kan een waterschap onttrekkingsverboden instellen, zowel voor grond- als oppervlaktewater. Dat heeft voornamelijk gevolgen voor landbouwbedrijven, die tijdelijk geen water kunnen gebruiken voor het besproeien van gewassen. Doel van een verbod is om grondwaterstanden niet nog verder te verlagen en te zorgen dat het aanwezige oppervlaktewater langzaam de bodem kan inzakken.

Andere maatregelen die een waterschap kan nemen om met oppervlaktewater grondwatervoorraden te laten aanvullen, zijn stuwbeheer en duikerafsluiters. Met het vasthouden van water in sloten, beken en kanalen, wordt voorkomen dat het water wordt afgevoerd naar rivieren en kan het rustig de bodem inzakken. Ook Rijkswaterstaat helpt hierbij, door vanuit randmeren en rivieren water in te laten, zoals nu gebeurt vanuit de IJssel in de IJsselvallei en de Neder-Rijn in de Gelderse Vallei. Burgers kunnen tot slot nog een bijdrage leveren door de tegels uit de tuinen te vervangen door groen. Hierdoor stroomt de gevallen regen niet richting de rioolput, maar zakt het de bodem in.

Blijf op de hoogte via onze nieuwsbrief

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Reacties

1
  • Anoniem
    Roos Obbema
    Hallo, Wij zijn toegepast biologen van de HAS Green Academy Venlo. Op 3 februari willen wij een ochtend of middag besteden aan drinkwater en grondwater. Zoals te lezen in het artikel hebben droge zomers een impact op het grondwaterpeil. Wij vinden deze informatie heel interessant en sluit goed aan bij onze opleiding. Wellicht ziet u de vraag al aankomen. Zou u op 3 febrauri, in de ochtend of middag een presentatie willen geven over het geschreven artikel en de problemen van een te kort aan grondwater. Wij horen graag van u.
    Beantwoorden