Transitievisie warmte: zorgplicht van gemeenten voor drinkwater

Margot Kwee is strategisch omgevingsmanager bij Zuid-Hollands drinkwaterbedrijf Dunea. Ze houdt zich bezig met projecten en dossiers gericht op duurzaamheid. De Transitievisie warmte is hier één van. 

De Transitievisie warmte in het kort:

• Met de Transitievisie warmte laten gemeenten zien hoe zij van het aardgas afgaan.
• De alternatieven van aardgas zijn in vier hoofdgroepen in te delen: warmtepompen, hoge temperatuur warmtenet, lage temperatuur warmtenet en alternatief gas. De voor- en nadelen verschillen per oplossing.
• (De aanleg van) alternatieven voor aardgas kunnen de veiligheid van de drinkwatervoorziening in gevaar brengen.
• Gemeenten hebben een zorgplicht om de drinkwatervoorziening te waarborgen.
• Het vastleggen van de drinkwaterbelangen bespaart op langere termijn kosten en vermindert overlast.
• Door samenwerking kan zowel de energietransitie als de drinkwaterlevering excelleren.

Transitievisie warmte: zo gaan gemeenten van aardgas af

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de warmtetransitie van gebouwen, zoals woningen en kantoorpanden. Elke Nederlandse gemeente moet vóór het einde van 2021 een Transitievisie warmte hebben opgesteld. Dit is afgesproken in het Klimaatakkoord. In deze visie laten gemeenten zien hoe en wanneer wijken of buurten van het aardgas afkunnen. Dit gebeurt met een wijkgerichte aanpak. Voor de wijken of buurten die voor 2030 gepland staan, maakt de gemeente ook al bekend welke warmte-alternatieven ze gaat nemen. Op de overzichtskaart met Transitievisies warmte zijn opgestelde visies te lezen.

“De drinkwatersector is voorstander van de energietransitie naar duurzamere alternatieven,” zegt Margot Kwee, strategisch omgevingsmanager bij Zuid-Hollands drinkwaterbedrijf Dunea. “Tegelijkertijd bestaat er een leveringsplicht voor drinkwaterbedrijven en de voorzorgsplicht om het grondwater te beschermen tegen zaken die onomkeerbaar zijn. Ook zijn er eisen voor de volksgezondheid die stellen dat drinkwater niet warmer dan 25 graden Celsius mag worden aangeleverd. Ook niet in hete zomers, vanwege legionellavorming. Het is daarom essentieel dat gemeenten in hun visie rekening houden met het drinkwater en dat drinkwaterbedrijven betrokken worden bij de uitvoering van de Transitievisie in de wijkuitvoeringsplannen.”

Drinkwater opnemen in Transitievisie warmte heeft voordelen

Voor gemeenten is het gunstig om drinkwater in de Transitievisie warmte op te nemen. De voordelen:

• Voorkomen van dure verleggingen van ondergrondse infrastructuur. Ook minder overlast en minder kans op de onderbreking van drinkwaterlevering.
• Voldoen aan de wettelijke zorgplicht om drinkwaterbronnen te beschermen.
• Verlagen van maatschappelijke kosten voor zowel warmte- als waterlevering.
• Optimaal benutten van de ondergrond door belangen integraal af te wegen
• Kostenreductie door bij ingrepen/graafwerkzaamheden gezamenlijk op te trekken.

“Gemeenten die drinkwaterbedrijven in de planfase betrekken, besparen tijd en geld,” stelt Kwee. “In gebieden met grondwaterbescherming mag je niet boren en in toekomstige waterwingebieden en aanvullende strategische voorraden wil je dat ook niet. Plannen maken voor (proef)boringen voor bodemenergie daar, is dus tijdverspilling.”

In stedelijk gebied zullen transitieplannen zeker gaan leiden tot knelpunten in de drukke ondergrond. Kwee: “Vroeg in het proces kun je samen nog tot betere en voordeliger oplossingen komen dan wanneer er tijdsdruk op zit, zeker als investeringsopgaven vroegtijdig kunnen worden afgestemd. In gebieden waar al een vervangingsopgave voor drinkwaterinfrastructuur ligt, kun je gemakkelijker samen optrekken. Dit drukt de maatschappelijke kosten.”

Gemeenten ook verantwoordelijk voor goede drinkwatervoorziening

“Gemeenten moeten zich bewust zijn van hun verantwoordelijkheid voor ons drinkwater,” zegt Andreas Moerman, projectmanager energie en circulaire systemen bij KWR. “Zij hebben een wettelijke plicht zorg te dragen voor ‘de duurzame veiligstelling van de openbare drinkwatervoorziening’, zoals geformuleerd in Artikel 2 van de Drinkwaterwet.” Artikel 2 noemt de openbare drinkwatervoorziening een dwingende reden van groot openbaar belang.

Risico’s verschillen per alternatief

Gemeenten leggen in hun Transitievisie warmte vast welke alternatieven voor aardgas zij voor desbetreffende wijken en buurten zien. Volgens Moerman laten gemeenten de keuze vooral afhangen van:

• Bouwjaar van de woningen (en daarmee correlerend de isolatiegraad).
• Het aantal adressen per vierkante kilometer.

Welk alternatief gemeenten toepassen, kan voor het drinkwater behoorlijk uitmaken, licht Moerman toe. “Het ene alternatief vormt meer risico dan het andere. Het is dus belangrijk dat gemeenten goed nadenken over de keuzes.” Die keuzes dragen bij aan voldoende leveringszekerheid voor drinkwater in de toekomst.

De voordelen en risico’s voor drinkwater per oplossing

Moerman zet de vier belangrijkste alternatieven op een rij, naar analogie van de indeling van het Planbureau voor de Leefomgeving. Deze kunnen gemeenten helpen de juiste Transitievisie warmte op te stellen.

1.Elektrificatie met warmtepompen

Een warmtepomp haalt met stroom warmte uit de buitenlucht, de bodem of een andere nabije bron. De elektriciteitsvraag van de warmtepomp zorgt voor een grote belasting van het elektriciteitsnet.

Voordeel warmtepomp

Er is geen (duur) warmtenet nodig. De straat moet mogelijk nog wel open voor verzwaring van het elektriciteitsnet, maar met minder impact dan bij de aanleg van een warmtenet.

Nadelen warmtepomp

De aanleg van individuele warmtepompen waarbij iedere woning zijn eigen gesloten bodemenergiesysteem heeft, leidt tot zeer veel boringen in de ondergrond. Veel boringen zijn nog onder de radar. Dit alternatief is voor de drinkwaterbelangen het minst geschikt om mee te nemen in de Transitievisie warmte.

Moerman: “Bij elke onjuist uitgevoerde boring ontstaat een risico op lekkage tussen verschillende bodemlagen. Hierdoor kunnen stoffen uit vervuilde ondiepe lagen ‘lekken’ naar diepere lagen, waaruit bijvoorbeeld ook drinkwater wordt gewonnen. Wanneer zich in de buurt een drinkwaterwinning bevindt, heb je kans dat je over twintig of dertig jaar zo’n drinkwaterwinning niet meer kunt gebruiken. Dit kan uiteindelijk leiden tot een tekort aan geschikte bronnen. Kosten voor een alternatieve drinkwatervoorziening betaalt de burger.”

2.LT/MT-warmtenet (lage temperatuur/ midden temperatuur)

Lage temperatuur warmtenetten (LT) leveren warmte tot 55 graden Celsius. Dit warmtenet kan gevoed worden met restwarmte van bijvoorbeeld de Rotterdamse haven of een duurzame bron in combinatie met een collectieve warmtepomp. De warmte van MT-warmtenetten ligt tussen 55 en 70 graden Celsius. Gemeenten hebben hiervoor een grote warmtebron nodig met hogere temperatuur, zoals geothermie, biomassa of industriële restwarmte.

Voordeel LT/MT-warmtenet

Ook woningen die niet optimaal zijn geïsoleerd, en bijvoorbeeld geen vloerverwarming hebben, kunnen zo verduurzamen. Dit komt door de relatief hoge temperatuur die bij de MT-warmtenetten beschikbaar is voor de woningen.

Nadeel LT/MT-warmtenet

Bij dit type warmtenet is er relatief veel warmteverlies vanuit warmteleidingen naar de bodem. Dit komt door het grote temperatuurverschil tussen het warme water in de leidingen en de omringende bodem. Moerman: “Vanwege deze warmte-uitstraling moeten LT/MT-warmteleidingen uit de buurt blijven van drinkwaterleidingen.”

Bij bovenstaande alternatieven moet in de Transitievisie warmte rekening gehouden worden met de risico’s bij bestaande bouw. “Er is een risico dat warmteleidingen ín de woning zorgen voor opwarming van drinkwater in woningen, met name bij oudere meterkasten die nu al niet aan de huidige eisen uit de NEN 2768 voldoen.”

3. ZLT-Warmtenet

Een ZLT-warmtenet (zeer lage temperatuur) heeft een temperatuur van maximaal 30 graden Celsius. Hiervoor hebben huishoudens een warmtepomp nodig, zoals toegelicht bij optie één, maar dan met een LT-bron in plaats van de buitenlucht of een bodemlus, zoals een WKO, aquathermie of een combinatie van bronnen.

Voordeel ZLT-warmtenet

ZLT-warmnetten hebben nauwelijks warmteverlies en zijn daarmee veel duurzamer dan LT/MT-warmtenetten. Moerman: “Bovendien is het materiaal goedkoper (kunststof in plaats van staal) dan een conventioneel warmtenet. Ook is er nauwelijks temperatuurinvloed op omliggende infrastructuur, zoals drinkwaterleidingen.”

ZLT-warmtenetten zijn overigens ook een kans voor de drinkwatersector om aan de energietransitie bij te dragen, aldus Moerman. “Het drinkwater kan namelijk als bron dienen voor duurzame verwarming: thermische energie uit drinkwater (TED = aquathermie). Met name grote transportleidingen bieden hiervoor goede kansen. Er zijn inmiddels zo’n tien installaties actief in Nederland, waarbij ook drinkwaterbedrijven betrokken zijn.”

Nadeel ZLT-warmtenet

Vanuit het drinkwaterperspectief heeft een ZLT-warmtenet vrijwel geen nadelen. “Het enige aandachtspunt is een eventuele open bodemenergiesysteem waarvoor geboord moet worden in de ondergrond. Wanneer zo’n boring conform de geldende richtlijnen uitgevoerd wordt en niet in huidig of toekomstig waterwin- of grondwaterbeschermingsgebied ligt, zijn er geen risico’s voor de drinkwatervoorziening.”

4. Alternatief gas (groen gas, waterstof)

Alternatief gas, zoals groen gas, heeft vaak dezelfde samenstelling als aardgas, maar is duurzaam geproduceerd. Een ander type alternatief gas is waterstof. De distributie van alternatief gas kan meestal (met kleine aanpassingen) op het bestaande aardgasnetwerk. Deze oplossing zal in de praktijk alleen geschikt zijn voor woningen die bijvoorbeeld vanwege monumentale status niet voldoende geïsoleerd kunnen worden. Het is daarom niet aannemelijk dat dit alternatief veel in de Transitievisie warmte wordt opgenomen.

Voordeel alternatief gas

Dit alternatief heeft weinig impact voor woningeigenaren, zegt Moerman. “Daarom wil iedereen natuurlijk graag deze oplossing. Je hoeft, afhankelijk van het type gas, alleen maar je cv-ketel te vervangen. Ook heeft het geen impact op de drinkwaterinfrastructuur.”

Nadeel alternatief gas

In Nederland kunnen we niet voldoende groen gas maken om aan de vraag te voldoen. Overigens is het verbranden van duurzaam gemaakte waterstof voor woningverwarming niet duurzaam.

Drinkwater in vervolgfases toch nog meenemen

Alle energieplannen zijn nu nog in de visievormingsfase. Dat houdt in dat gemeenten hun Transitievisie warmte voor het eind van het jaar af moeten hebben. Een steekproef laat zien dat drinkwater en het risico van opwarming van de ondergrond in de al opgestelde transitievisies warmte nog niet overal aandachtspunten zijn.

Er volgen nog fases waarin gemeenten het maatschappelijk belang van veilig drinkwater alsnog kunnen meenemen:

• Opstellen van wijkuitvoeringsplannen per buurt of wijk
• Projectfase
• Vergunningentraject

Samenwerking gemeente en drinkwaterbedrijf belangrijk

Veel drinkwaterbedrijven, zoals Dunea, leveren input bij gemeenten om hen met de Transitievisie warmte op weg te helpen. Kwee: “Het is belangrijk dat we samenwerken, zodat de juiste randvoorwaarden worden gecreëerd om zowel de energietransitie als de drinkwatervoorziening tot een succes te maken.”