Medicijnresten in water

Medicijnresten in water

Als samenleving kunnen we niet zonder medicijnen. Maar elke keer als we iets innemen of op onze huid smeren, komt een deel van die actieve stoffen uiteindelijk via het toilet of de afvoer in de douche terecht bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). De gangbare technieken halen die medicijnresten maar voor een deel uit rioolwater. En zo komt een deel van die pijnstillers, ontstekingsremmers of andere werkzame stoffen terecht in het water van rivieren, kanalen en meren.

Hoe groot is het probleem?

Volgens het RIVM belandt er in Nederland per jaar minstens 190.000 kilo aan medicijnresten in het oppervlaktewater. Dat is bijna 11 keer zoveel als de hoeveelheid gewasbeschermingsmiddelen die terecht komt in het water (17.000 kilo). Hoeveel er van buiten onze landsgrenzen via de Rijn en Maas binnenkomt is niet bekend.

‘Geen gevolgen gezondheid’

“Voor de volksgezondheid heeft dit geen gevolgen”, zegt Caroline Moermond, senior beleidsadviseur van het RIVM op het gebied van medicijnresten. “De drinkwaterzuivering zorgt ervoor dat het oppervlaktewater gezuiverd wordt van het overgrote deel van de verontreinigende stoffen. Daardoor zijn de concentraties van medicijnresten in drinkwater veel te laag om effect te hebben op het menselijk lichaam.”

‘De concentraties aan medicijnresten in drinkwater zijn veel te laag om effect te hebben op het menselijk lichaam’

‘Steeds groter probleem’

Als de volksgezondheid niet in gevaar is, waarom moeten we ons dan zorgen maken? “De omvang van dit probleem zal alleen maar toenemen”, zegt Jan Peter van der Hoek, hoogleraar Drinkwatervoorziening aan de TU Delft. “Door vergrijzing en een verdere medicalisering van de samenleving gaan we met zijn allen steeds meer medicijnen gebruiken. Daarnaast neemt door klimaatverandering de kans toe op periodes van langdurige droogte en lage waterstanden. Daardoor kan de concentratie van dit soort stoffen in het oppervlaktewater flink toenemen.”

Gevolgen voor drinkwatervoorziening

Moermond: “Uiteindelijk zou dat tot gevolg kunnen hebben dat drinkwaterbedrijven die oppervlaktewater gebruiken als bron voor kraanwater flink moeten investeren in extra zuivering om de hoge drinkwaterkwaliteit in Nederland te kunnen waarborgen. Daarnaast kunnen deze medicijnresten schade veroorzaken in de natuur. Bij verschillende kleine waterorganismen zijn er voorbeelden van gedragsverandering, weefselschade en effecten op de voortplanting. Hierdoor kan het ecosysteem als geheel verstoord worden.”

Ketenaanpak Medicijnresten uit Water

“Er is niet één oplossing voor dit probleem”, zegt Van der Hoek. “Daarom  werken de overheid, de waterbeheerders, de zorg, drinkwaterbedrijven en andere betrokken partijen nauw samen aan een heel scala van deeloplossingen. Dit heet de Ketenaanpak Medicijnresten uit Water.”

Oplossingen medicijnresten in water:

• Preventie: medicatie beter op elkaar afstemmen
• Pharmafilters bij zorginstellingen
• Niet-gebruikte medicatie inleveren i.p.v door gootsteen of toilet
• Incidenteel gebruik plaszakken bij zeer schadelijke medicijnen of röntgencontrastvloeistof
• Extra zuivering bij rioolwaterzuivering
• Extra zuivering bij innamepunten oppervlaktewater voor drinkwater
• Internationale samenwerking (onderzoek en aanpak)

Het uitvoeringsprogramma 2024-2027 introduceert een aantal aanvullende maatregelen:

• Uitbreiding naar diergeneesmiddelen: Voor het eerst worden diergeneesmiddelen meegenomen in de ketenaanpak vanwege hun impact op de waterkwaliteit.​
• Versterking van monitoring en evaluatie: Er is een sterkere focus op structurele monitoring en evaluatie van de effectiviteit van de genomen maatregelen.​
• Wetgeving en financiering: De herziening van de Europese Richtlijn Stedelijk Afvalwater introduceert nieuwe zuiveringsverplichtingen en het ‘vervuiler betaalt’-principe, wat mogelijk financiële consequenties heeft voor de farmaceutische industrie.

Aanpak bij de bron?

“In de wereld van waterbeheer pakken we dit soort problemen het liefst aan bij de bron”, gaat Van der Hoek verder. “Want: wat niet in het water zit, hoeven we er ook niet later uit te halen. Maar in dit geval is het niet zo eenvoudig. Want als samenleving hebben we die medicijnen gewoon nodig.”

Oplossing in de zorg

In de zorgsector is de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 van kracht, waarin het terugdringen van medicijnresten in water een van de vijf thema’s is. “Zorginstellingen werken bijvoorbeeld steeds vaker met zogenoemde Pharmafilters”, zegt Van der Hoek. “Dat zijn zuiveringsinstallaties op locatie die de medicijnresten uit het afvalwater halen. Dat is een mooie oplossing, maar daarmee zijn we er nog niet. Ruim tachtig procent van de medicijnen gebruiken we thuis. Voor sommige echt schadelijke medicatie of röntgencontrastvloeistof (na een MRI bijvoorbeeld), worden nu al proeven gedaan met plaszakken voor thuis, waarin je de urine kunt opvangen. Maar ook dat is een deeloplossing.”

Biologisch afbreekbare medicijnen?

Moermond: “Sommige mensen pleiten ervoor om beter afbreekbare medicijnen te ontwikkelen. Maar dat gaat hem niet worden. Medicijnen zijn juist gemaakt om werkzaam te blijven in de vijandige omgeving van het menselijk lichaam. Als je ze beter afbreekbaar maakt, dan zijn ze dus ook minder effectief. Dat is dus geen realistische oplossing.”

Inname niet-gebruikte medicijnen

Van der Hoek: “In de zorg wordt vooral gekeken hoe medicatie beter op elkaar kan worden afgestemd om de effectiviteit te verhogen en ongewenste bijwerkingen te verminderen. Vaak houdt dit in dat patiënten minder medicijnen krijgen voorgeschreven. Dat is vooral beter voor de patiënt. Dat het daarnaast ook minder medicijnresten oplevert, is heel mooi meegenomen. Daarnaast groeit het bewustzijn over dit onderwerp in de zorg. Zo spelen gemeenten en apotheken een belangrijke rol bij inzamelen van niet-gebruikte medicatie. Zo wordt voorkomen dat restjes in de gootsteen of het toilet verdwijnen.”

‘Gemeenten en apothekers spelen een belangrijke rol bij de inname van niet-gebruikte medicatie’

Vierde zuiveringsstap bij Rioolwaterzuivering

Ondanks al die inspanning zal altijd een deel van de actieve stoffen uit medicijnen terechtkomen in het rioolwater. Het probleem verplaatst zich dan naar de RWZI’s, de rioolwaterzuiveringen. De oplossing ligt voor de hand: je voegt een extra filter toe, een vierde zuiveringsstap. Op een paar plekken in Nederland is dit al in werking. Bij de  rioolwaterzuiveringsinstallatie Oijen van waterschap Aa en Maas is sinds maart van 2023 een poederkoolinstallatie (PACAS) in gebruik is genomen, die medicijnresten uit het afvalwater haalt. En in Groningen Groning is het project REGAIN, waar in een pilot drie zuiveringstechnieken worden onderzocht. De eerste is BODAC, oftewel biologische actieve koolfiltratie. De tweede is capillaire nanofiltratie met membranen. Als derde wordt gekeken naar constructed wetlands. Dit is een natuurlijke zuivering met planten.

Europese plannen: overal vierde zuiveringsstap

Op Europees niveau denken beleidsmakers eraan om die vierde zuiveringsstap overal te verplichten. Volgens Oscar Helsen, die namens het ministerie van I&W de ketenaanpak medicijnresten coördineerde, wordt dat een flinke uitdaging voor de waterschappen. “Aan de ene kant hebben ze immers de doelstelling om minder energie te gebruiken voor het klimaat en aan de andere kant moeten ze extra zuiveren, wat altijd meer energie kost.”

Hotspotanalyse medicijnresten

Om beter inzicht in de problematiek te krijgen wordt jaarlijks een hotspotanalyse gemaakt. Daaruit blijkt wat de impact is van alle afzonderlijke rioolwaterzuiveringen in Nederland.  Michaël Bentvelsen van de Unie van Waterschappen: “Dit overzicht helpt ons om prioriteiten te stellen. Elke extra zuiveringsstap is een flinke investering die we door moeten rekenen aan elke burger via de rioolheffing. Daarom is het belangrijk dat we precies kunnen inschatten welke ingrepen de meeste milieuwinst opleveren. Zo kunnen we betere besluiten nemen.”