Waterberging: het belang van water bufferen

Water bufferen (waterberging) is belangrijk om schade van droogte en overtollig water te beperken. Hoewel waterberging op steeds meer plekken plaatsvindt, kunnen we water nog veel efficiënter bufferen. Hoe ziet waterberging er in de praktijk uit en wat moet er de komende jaren gebeuren? Watermanagementexpert Frans van de Ven legt uit.

Frans van de Ven is teamleider stedelijk waterbeheer en watermanagement bij Deltares en associate professor stedelijk waterbeheer aan de TU Delft.

Wat is waterberging?

Waterberging is het tijdelijk opslaan van water in de bodem en in oppervlaktewater zoals sloten, rivieren, meren, en plassen. Dit is het meest efficiënt op plekken waar regen valt. Er zijn heel veel verschillende manieren en schaalniveau’s waarop je een waterberging kunt vormgeven.

Waterberging in de bebouwde omgeving
Waterberging kan op woning- of wijkniveau, op bedrijventerreinen en in binnensteden. Zeker bij nieuwbouw zijn er veel kansen voor wateropvang en -opslag. Bijvoorbeeld op daken (opvang) of in kelders (opslag). Ook worden in nieuwbouwwijken steeds vaker waterdoorlatende verharding, wadi’s en infiltratiekratten aangelegd.

Waterberging in de landbouw
Water bergen in landbouwgebieden kan onder andere met stuwbeheer of het aanbrengen van duikerafsluiters. Daarnaast kunnen agrariërs een deel van hun perceel inrichten voor waterberging, zoals in waterreservoirs. Dit water kunnen ze vervolgens gebruiken voor het beregenen van gewassen.

Waterberging in de natuur
Ten slotte zijn in de natuur ook veel mogelijkheden om water vast te houden. Bijvoorbeeld door gebieden in te richten voor natte natuur of als retentiebekken. Andere mogelijke ingrepen zijn het aanleggen van infiltratievennen, meanderende beken, vijvers, grachten of wadi’s.

Waarom is waterberging nodig?

Het ene jaar is het extreem droog, het andere jaar extreem nat. In 2021 moesten we in Nederland nog alle zeilen bijzetten om het water uit de lucht en rivieren buiten de deur te houden. In de periode ervoor en erna was een gebrek aan water juist het probleem.

Bij aanhoudende droogte daalt het grondwaterpeil. Een dalend grondwaterpeil zorgt voor de volgende problemen:

• Mislukte oogsten
• Schade aan de natuur
• Houtrot aan paalfunderingen
• Bodemdaling, met name in veen- en kleigebieden.

Water opslaan: hoe dan?

Door water op een goede manier op te slaan, water vasthouden, voorkom je problemen. Deze zogeheten waterberging is het meest efficiënt op de plekken waar de regen valt, zegt Van der Ven. Dat kan volgens hem op vele manieren. “Denk aan bekkens, vijvers, sloten, grachten, maar ook aan de ondergrond. Die kun je kunstmatig aanleggen, maar ook creëren door ruimte te maken voor natte natuur.”

“In landbouwgebieden zorg je met stuwbeheer en het bergen van water in sloten dat water langzaam in de bodem kan zakken. Ook in stedelijk gebied liggen diverse mogelijkheden voor waterberging, zoals onder wegen, in wadi’s, watertanks bij woningen of tijdelijke opslag bovengronds, zoals het waterplein in Rotterdam.”

Functies van waterberging: beperking piekafvoer en buffer

Waterberging heeft hoofdzakelijk twee functies:

• De eerste is de piekafvoer beperken. Door overtollig water tijdelijk te bergen, kun je het vervolgens gecontroleerd laten afvoeren.
• De andere functie is water vasthouden als buffer voor tijden van droogte. Van der Ven: “Het opgeslagen water kan langzaam in de bodem infiltreren, zodat grondwatervoorraden kunnen herstellen. Ook kun je het opgevangen water inzetten voor beregening van gewassen. Iets wat tuinders in het Westland bijvoorbeeld doen.”

De opslag van water kan nog beter

In Nederland is steeds meer aandacht voor waterberging. Toch zijn er een aantal mogelijkheden om het nog beter aan te pakken. In plaats van het aanschaffen van een regenton of een groen dak, is het volgens Van der Ven efficiënter om een stukje gazon te verlagen en daar overtollig water te bergen en te laten infiltreren.

Daarnaast vraagt de heterogeniteit van de Nederlandse bodem om maatwerk. “In moeilijk infiltreerbare ondergrond zoals klei moeten we zorgen dat we water wat langer bovengronds opslaan. Op hogere zandgronden, zoals in Oost-Nederland, moeten we juist zoeken naar oplossingen waarmee water sneller de bodem inloopt. Zo voorkom je dat het meteen uit het gebied wegstroomt”, licht Van der Ven toe.

Opvang in agrarisch gebied: overtuigen grondbezitters nodig

Een van de uitdagingen is om particuliere grondbezitters te overtuigen ruimte te maken voor waterberging. Bijvoorbeeld eigenaren van landbouwgrond. Van de Ven: “Bij agrariërs is veel aarzeling. Dat is begrijpelijk. Als je een paar procent van je grond moet opgeven om een sloot te verbreden, heeft dat gevolgen voor je gewasopbrengst.”

Aan de andere kant, zegt Van de Ven, kun je met goede waterberging rond een perceel droogteschade voorkomen. “Het mooiste is om maatregelen te combineren. Steeds meer agrariërs leggen bloemrijke akkerranden aan voor natuurontwikkeling. Als je dat soort stroken verlaagt, zet je ze tevens in als waterberging.”

Opvang in stedelijk gebied: bereidheid eigenaren nodig

Ook het bergen van water in de bebouwde omgeving is niet overal een eenvoudige opgave, vervolgt Van de Ven. “Zeker bestaande bouw aanpassen is lastig. Bij nieuwbouw is waterberging al iets eenvoudiger, daar kun je vanaf nul beginnen. Bijvoorbeeld met een regenwatersysteem onder een woning of kantoorgebouw.”

Net als bij landbouwgrond heb je bij woningen en bedrijfsgebouwen te maken met de bereidheid van eigenaren, zegt Van de Ven. Subsidies voor waterbergende maatregelen kunnen volgens hem helpen, maar zijn niet oneindig beschikbaar. “Het is daarom belangrijk dat we de voordelen van waterberging zichtbaar maken.”

De voordelen van waterberging zijn:

• Minder droogteschade aan tuinen en openbaar groen
• Minder bodemdaling
• Besparing van drinkwater
• Hogere belevingswaarde van de omgeving door meer groen

Lees: zes praktische tips voor een duurzame tuin

Van domme naar slimme waterhuishouding

Van de Ven ziet bij efficiënte waterberging ook een rol weggelegd voor technologie. “Onze waterhuishouding is nog tamelijk dom. We baseren veel op menselijke waarnemingen en bedienen veel stuwen handmatig. We moeten meer inzetten op het slimmer maken van ons watersysteem. Denk aan het automatisch koppelen van stuw- en peilbeheer aan weermodellen. Zodra een regenbui op komst is, loopt het aanwezige water weg, zodat er ruimte vrijkomt voor nieuwe berging.”

Met een goed regelbaar systeem begin je droge periodes met een vol en natte periodes met een vrijwel leeg systeem, zegt Van de Ven. Hiervoor moet wel meer ruimte komen in ons peilbeheer. “We werken nu vaak met een vast waterpeil voor de zomer en winter. De huidige uitdagingen vragen om meer flexibiliteit. Met dynamisch peilbeheer kun je het waterpeil meer afstemmen op de weers- en bodemomstandigheden in een gebied.”

Minimaliseren van schade bij zeer extreem weer belangrijk

Toch zijn ook met goede waterberging niet alle problemen te voorkomen, erkent Van de Ven. “Elke waterberging heeft grenzen. Op een gegeven moment zitten retentiebekkens gewoon vol, dan lopen ze over. Daarom moeten we ook inzetten op het minimaliseren van schade als het eenmaal misgaat tijdens zeer extreem weer.”

Bijvoorbeeld door kritieke infrastructuur op een veilige locatie te zetten. Van de Ven: “De ontruiming van het ziekenhuis van Venlo bij het hoogwater van de nabijgelegen Maas in 2021 laat zien dat niet elk gebouw op een logische plek staat. Minder kritieke infrastructuur, zoals woningen, kunnen we zo inrichten dat ze tijdelijk onder water kunnen lopen, zonder al te veel schade. We zijn nu eenmaal kwetsbaar, maar kunnen die kwetsbaarheid wel nog meer beperken.”