Grondwateronderzoeker Ruud Bartholomeus: ‘Ons huidige watersysteem is niet ingericht op droogte’

In Nederland beleven we volgens het KNMI de droogste lente ooit. Door het uitblijven van regen in combinatie met hoge mate van verdamping ligt het huidige neerslagtekort hoger dan in het droogterecordjaar 1976 en is het grondwaterpeil op veel plekken ver onder het gewenste niveau. Terwijl de natuur en landbouw snakken naar vocht zien drinkwaterbedrijven de watervraag verder stijgen. Bartholomeus: “Droogte maakt de kloof tussen vraag en aanbod van water steeds groter.”

Is het lage grondwaterpeil alleen te wijten aan de droogte en hitte?

“Enerzijds wel. Drie opeenvolgende jaren met zulke lange periodes van droogte zijn voor Nederland uniek. Normaal gesproken herstelt het grondwaterpeil zich met regen uit het najaar. Na de droge zomer van 2018 viel er echter te weinig regen om het peil in het voorjaar van 2019 weer op orde te brengen. Daar kwam vorig jaar nog een droge zomer overheen en nu – ondanks een regenachtige februari – weer een droog voorjaar.”

‘Drie opeenvolgende jaren met zulke lange periodes van droogte zijn hier uniek’

“Maar de impact van die droogte komt bovenop de manier waarop we ons watersysteem hebben ingericht. De afgelopen decennia hebben we gezorgd dat water in natte tijden zo snel mogelijk werd afgevoerd, met name doordat we na de Tweede Wereldoorlog de landbouw zijn gaan intensiveren. We moeten nu concluderen dat de huidige inrichting van het watersysteem niet geschikt is om de droogteproblemen te lijf te gaan.”

Hebben we voldoende grip op het grondwater?

“In Nederland hebben we altijd veel aandacht besteed aan oppervlaktewaterbeheer en heeft grondwater minder prioriteit gehad. Natuurlijk hangen beide samen, maar grondwater is niet direct zichtbaar en het systeem reageert trager dan water bovengronds. Droogte treedt langzaam in en de gevolgen ijlen lang na, terwijl wateroverlast snel komt, maar ook snel verdwijnt. We zien nu dat grondwaterbeheer niet voldoende werkt met ad-hocmaatregelen binnen de huidige inrichting van het watersysteem. Als je nog water moet gaan vasthouden zodra het droog is, ben je te laat. Een duurzaam systeem vraagt om structurele maatregelen.”

Welke maatregelen zijn nodig voor een duurzaam grondwatersysteem?

“De oplossingen zijn tweeledig. Aan de ene kant moeten we zorgen dat we water uit natte tijden beter vasthouden, zodat het grondwater kan worden aangevuld. Dat kan door water tot in de haarvaten van het systeem vast te houden, sloten te verondiepen en een betere bodemstructuur te creëren, maar bijvoorbeeld ook door naaldbossen om te vormen tot loofbossen, zodat minder water verdampt.”

‘De andere kant van de oplossing ligt bij de gebruikers’

“De andere kant van de oplossing ligt bij de gebruikers. Naar verwachting zal de watervraag de komende jaren verder toenemen. Een groot deel daarvan zou uit grondwater moeten komen, maar daar zitten we dus krap. Om het grondwatersysteem te ontlasten, moeten we zorgen dat we zuiniger omgaan met water en meer circulair denken. Want elke druppel water die je hergebruikt, hoef je niet uit het grondwater te halen.”

“Daarnaast zouden we het recht van grondwateronttrekking kunnen koppelen aan de plicht om het grondwater weer aan te vullen. Drinkwaterbedrijven langs de kust infiltreren al sinds halverwege vorige eeuw oppervlaktewater in de duinen om het te onttrekken voor drinkwaterproductie. Zoiets zouden we ook kunnen doen om grondwaterstanden op zandgronden aan te vullen. Wel met water van de juiste kwaliteit, zodat we niet weer een nieuw probleem veroorzaken.”

Hoe zet je een fundamentele verandering van het grondwatersysteem in gang?

“Het begint met een goed gesprek. Dat wordt ook al gevoerd door betrokken partijen, zoals provincies, waterschappen, natuurorganisaties, de drinkwatersector en de landbouw. De droogte laat de urgentie zien voor alle sectoren. Het is goed dat de watersector deze droogte gebruikt voor een oproep om het watersysteem ook echt grondig te hervormen. Het is belangrijk om dit samen op te pakken, vingerwijzen over wie waar de meeste impact heeft, is niet constructief. We maken met z’n allen gebruik van hetzelfde watersysteem en zijn dus samen verantwoordelijk.”

Wie moet de regie nemen bij zo’n hervorming?

“De nationale overheid zou een voortrekkersrol op zich kunnen nemen met een landelijk beleid. Daarin moeten handvatten komen die provincies en waterschappen – in samenwerking met andere betrokkenen – regionaal kunnen vertalen naar concrete maatregelen. Zo hoeft niet elk gebied of elke sector afzonderlijk te zoeken naar oplossingen. Sturing van bovenaf helpt bovendien om sneller keuzes te maken. Dat zijn soms best moeilijke of pijnlijke keuzes, bijvoorbeeld als het gaat om verandering van landbouwteelt of het verplaatsen van waterwinningen. Het waterpeil is voortaan bepalend voor wat ergens wel of niet kan.”

Neemt de overheid die regierol nu voldoende op zich?

“Op landelijk niveau zijn ze daar nog naar op zoek. De problemen rondom droogte en grondwater zijn relatief nieuw. Het is belangrijk dat actief grondwaterbeheer in nationale beleidsprogramma’s komt te staan, zoals nu gebeurt in het Deltaprogramma Zoetwater. Op provinciaal niveau wordt de handschoen in ieder geval al goed opgepakt door provincies, waterschappen, drinkwaterbedrijven en landbouw- en natuurorganisaties.”

Wat kunnen we nu nog doen om de huidige droogteproblemen aan te pakken?

“De mogelijkheden om de effecten van droogte op het watersysteem enigszins te beperken, zitten vooral aan de vraagkant. Bijvoorbeeld burgers oproepen om zuinig om te gaan met drinkwater. Daarnaast moeten we overwegen beregeningsverboden voor de landbouw niet alleen in te stellen voor oppervlaktewater, maar ook voor grondwater. Ik las in een bericht van NOS dat de haspels en pompen voor boeren momenteel niet aan te slepen zijn. Dat is enerzijds begrijpelijk, maar wel pijnlijk om te lezen en voor de lange termijn niet houdbaar. Verder moeten we deze tijd gebruiken om ook echt een transitie in gang te zetten, met verstand, daadkracht en regie.”