Drinkwater en landbouw: de raakvlakken en uitdagingen

Nitraat is een stof die van nature voorkomt in verschillende groentesoorten, zoals spinazie en bieten. De nitraatconcentraties in voedsel zijn heel laag; pas bij grote hoeveelheden kan het schadelijk zijn voor de gezondheid. Nitraat is ook te vinden in dierlijk mest en kunstmest. Voor gewassen is het een belangrijke voedingstof om te groeien. Een te hoog nitraatgehalte zorgt er echter voor dat een gewas niet alle nitraat kan opnemen en er nitraatoverschot ontstaat.

In dat geval vindt er uitspoeling of afspoeling van nitraat plaats richting grond- of oppervlaktewater. Dit gebeurt vooral bij hevige regenval en in gebieden met löss- en zandgronden. Deze bodemsoorten zijn minder dicht dan kleilagen, waardoor nitraat zich gemakkelijk richting grondwaterlagen uitspoelt. Afspoeling richting oppervlaktewater vindt met name plaats wanneer akkerranden zich dicht bij de sloot bevinden en niet begroeid zijn.

Hoewel nitraat van nature ook voorkomt in ons drinkwater, willen drinkwaterbedrijven het liefst zo min mogelijk nitraat in hun bronnen. Volgens de Europese nitraatrichtlijn mag grond- en oppervlaktewater niet meer dan 50 milligram per liter bevatten. De hoeveelheid nitraat in het ondiepe grondwater in Nederland nam de afgelopen jaren af. De gemiddelde hoeveelheid schommelt gemiddeld rond de streefwaarde, maar komt op een deel van de meetlocaties nog boven de norm uit. Op de zandgronden bleek de concentratie in 2019 op sommige plekken voor het eerst weer hoger dan de norm.

Het zesde Actieprogramma Nitraatrichtlijn moet zorgen voor efficiëntere inzet van mest en minder af- en uitspoeling van nitraat. Onderdeel van het Actieprogramma Nitraatrichtlijn is een bestuursovereenkomst tussen Vewin, LTO, IPO en de ministeries van LNV en IenW. Hieruit zijn verschillende regionale initiatieven ontstaan waarbij de landbouw- en watersector samenwerken, zoals Vruchtbare Kringloop Gelderland, Duurzaam Schoon Grondwater in Limburg en Boeren voor Drinkwater in Overijssel.

Lees meer over nitraatuitspoeling en het Actieprogramma Nitraatrichtlijn.

Net als mensen gebruiken dieren geneesmiddelen. Die middelen worden ingezet voor onder meer pijnbestrijding, het voorkomen van infecties of het verbeteren van de spijsvertering. Medicatie wordt meestal verstrekt door dierenartsen of apothekers. In 2017 werd volgens cijfers van FIDIN (Fabrikanten en Importeurs van Diergeneesmiddelen Nederland) 480 ton aan dierlijke geneesmiddelen ingezet. Dat gebruik is grotendeels toe te schrijven aan de veeteelt. Sinds 2007 vindt met name een sterke toename plaats van antimicrobiële middelen, ook wel bekend als antibiotica.

Via mest van koeien, varkens en schapen komen restanten van deze middelen in de bodem terecht. Daar spoelen de stoffen uit naar grond- of oppervlaktewater. In sommige gevallen kan dat leiden tot een overschrijding van de signaleringswaarde, de ondergrens van de toegestane concentratie van een stof in het water. Met name in gebieden met intensieve veehouderij en zand- en leemgrond zijn bij recente metingen concentraties stoffen uit dierengeneesmiddelen aangetroffen.

De hoeveelheden zijn echter dusdanig laag dat de stoffen geen directe bedreiging vormen voor de menselijke gezondheid, zo blijkt uit een rapport van Stowa, het kenniscentrum voor de waterschappen. Wel stelt hetzelfde rapport dat er tot nu toe nog weinig kennis is over de aanwezigheid en risico’s van dierengeneesmiddelen in het milieu. Meer onderzoek is dan ook noodzakelijk om de schadelijkheid vast te stellen en efficiënte maatregelen te kunnen nemen.

Om gewassen te beschermen tegen schadelijke insecten, schimmels en ziektes, zetten land- en tuinbouwers gewasbeschermingsmiddelen in. Deze middelen bevatten vaak chemische stoffen of slecht afbreekbare bestanddelen, waardoor ze in grond- of oppervlaktewater kunnen belanden. Voordat het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) een middel toestaat, moet het dan ook aan strenge regels en voorschriften voldoen.

Toch worden in verschillende drinkwaterbronnen gewasbeschermingsmiddelen aangetroffen. Dit is deels nalevering van middelen met stoffen die in het verleden zijn ingezet, maar inmiddels zijn verboden. Het duurt soms wel tientallen jaren voordat een stof een grondwatervoorraad bereikt. De middelen die de landbouw nu gebruikt voldoen weliswaar aan de toelatingseisen, maar doordat er vaak verschillende middelen worden gebruikt kan de totale hoeveelheid stoffen die in het water terechtkomt toch hoog zijn.

Momenteel proberen betrokkenen op verschillende manieren het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen te verduurzamen. Daarvoor zijn landelijke ambities en actieprogramma’s opgesteld, zoals de ‘Toekomstvisie gewasbescherming 2030’ en ‘Plantgezondheid 2030: Gezonde teelt, gezonde toekomst’. Deze richten zich op het gebruik van meer biologische en natuurlijke gewasbescherming, duurzaam bodembeheer en meer gewasvariatie op een akker. Ook het inzetten van precisietechnieken en early-warningsystemen zijn maatregelen die uit- en afspoeling van bestrijdingsmiddelen moeten voorkomen. Daarnaast zijn er samenwerkingsverbanden zoals Schoon Water.

Ga naar ons dossier over gewasbeschermingsmiddelen en drinkwaterbronnen.

De zomers van 2018 en 2019 kenden extreem warme en droge periodes. Door het uitblijven van regen moesten veel boeren vaker dan gebruikelijk hun land beregenen om misoogsten te voorkomen. Hiervoor gebruikten ze zowel zelf opgepompt grondwater als oppervlaktewater uit omliggende beken en sloten.

Bij langdurige droogte stellen waterschappen voor sommige gebieden een sproeiverbod in voor oppervlaktewater. Dit gebeurt vooral in regio’s in Oost-Nederland, zoals Twente en de Achterhoek. Wel kunnen agrariërs die beschikken over een vergunning grondwater inzetten. Steeds meer boeren vragen een onttrekkingsvergunning voor grondwater aan bij de provincie. Hiervoor geldt wel een maximale onttrekking van 100 kuub per uur.

Wanneer het neerslagtekort oploopt en de onttrekking stijgt, heeft dat gevolgen voor het grondwater, zoals een dalend grondwaterpeil. In sommige regio’s geldt al een verbod op grondwateronttrekking. Daarnaast krijgen agrariërs in droge en warme periodes sproeiadviezen, zoals ’s nachts sproeien in plaats van overdag, zodat er minder verdamping optreedt. De agrarische sector werkt daarnaast hard aan oplossingen en weerbaarheid tegen droogte, onder meer in het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer. Bijvoorbeeld met druppelirrigatie om water te besparen en het plaatsen van stuwtjes in sloten om water vast te houden.

Ook de vraag naar drinkwater stijgt als het warm en droog is. Als gevolg hiervan ging drinkwaterbedrijf Vitens in de zomers van 2018 en 2019 op enkele plekken in Twente en de Achterhoek over de maandvergunningen. Vitens werkt aan oplossingen om deze overschrijdingen in de toekomst te voorkomen. Samen met andere drinkwaterbedrijven en waterschappen roept het bedrijf op om het watersysteem grondig te hervormen en verduurzamen. Daarnaast sporen de waterbedrijven gebruikers aan om zuinig te zijn op water.

Lees meer over de gevolgen van langdurige droogte en hitte.

Lees meer over een neerslagtekort en de gevolgen ervan.

Vooral op de hoge zandgronden heeft een onttrekking van grondwater effect op de grondwaterstanden. Afhankelijk van de bodemopbouw kan er dan een verlaagde grondwaterstand ontstaan, met mogelijk verdroging tot gevolg.

Wanneer drinkwaterbedrijven grondwater onttrekken, kijken zij eerst of ze verdroging kunnen voorkomen. Voor nieuwe winningen zoeken ze bijvoorbeeld naar de meest geschikte locatie. Daarbij weegt mee hoeveel impact de winning op omgeving heeft – ook wat verdroging betreft.

Als er toch verdroging ontstaat of lijkt te ontstaan, dan kijkt het drinkwaterbedrijf samen met andere partijen, zoals het waterschap, of het mogelijk is compenserende maatregelen te treffen. Denk bijvoorbeeld aan extra wateraanvoer.

Wanneer er geen andere maatregelen meer mogelijk zijn en een grondwateronttrekking zorgt voor er een verminderde opbrengst van de gewassen, ontstaat er ‘droogteschade’. De Nederlandse wet bepaalt dat drinkwaterbedrijven landbouwbedrijven hierbij moeten compenseren. Deze financiële tegemoetkoming is bedoeld om de misgelopen inkomsten door de verlaagde opbrengst van gewassen te vergoeden.

Agrariërs die denken dat zij droogteschade hebben door waterwinning, kunnen aankloppen bij de provincie. Die laat vervolgens een onderzoek doen door de onafhankelijke instantie Advies Commissie Schade Grondwater (ACSG). Op basis van dit onderzoek brengt de ACSG een advies uit over de (eventuele) hoogte van de vergoeding. Gebaseerd daarop biedt het drinkwaterbedrijf de agrariër een compensatievoorstel.

Met het project ‘Wel goed water geven’ proberen agrariërs in Noord-Brabant droogteschade te voorkomen door regenwater beter vast te houden of te hergebruiken. Ook deelde een aantal waterschappen in Oost-Nederland begin 2019 duikerafsluiters uit aan boeren, zodat ze water uit sloten en beken beter kunnen vastgehouden en het minder snel wordt afgevoerd naar groter oppervlaktewater.

Een regenbui kan voor een boer of drinkwaterbedrijf na een droge periode erg welkom zijn. De dorstige gewassen worden gevoed en de grondwatervoorraden worden aangevuld. Maar wanneer het in grote mate uit de lucht valt, kan neerslag ook voor problemen zorgen. Niet alleen omdat stortbuien een oogst kunnen ‘verdrinken’, maar ook omdat ze zorgen voor grotere af- en uitspoeling van ongewenste stoffen naar oppervlaktewater en grondwater, zoals nitraat, bestrijdingsmiddelen en dierengeneesmiddelen.

Bij normale neerslag kan regenwater rustig de bodem insijpelen en blijven stoffen in de wortelzone van een gewas. Zodra het hard gaat regenen stroomt een groot deel van het water van de akker richting oppervlaktewater. Bij een zand- of lössgrond zakt het water met ongewenste stoffen sneller dan normaal de bodem in. Bij hevige buien nemen gewassen soms wel de helft minder stoffen op dan bij normale neerslag.

Bij verwachte hevige neerslag geeft de Commissie Bemesting Grasland en Voedergewassen (CBGV) vaak bemestingsadviezen. Zo wordt bij een verwachting van 25 millimeter neerslag binnen twee dagen en bij meer dan 50 millimeter binnen tien dagen geadviseerd om te wachten met bemesten. Ook wanneer de stortbuien al zijn gevallen, kan de uitspoeling van stoffen worden beperkt, bijvoorbeeld door lager te bemesten dan gebruikelijk.